Samenstelling:
Papier bestaat voornamelijk uit cellulose in de vorm van vezels (95%). De overige 5% van het papier bestaat uit hecht- en of bindmiddelen en pigmenten. Vezels kunnen onder andere afkomstig zijn uit hout, planten of textiel in de vorm van lompen. Uit zachthout worden lange vezels gewonen en uit harthout korte. Uit katoen en vlasvezels kunnen lange uniforme vezels gewonnen worden die een sterk papier produceren dat van hoge kwaliteit is en dat de tand des tijd goed kan weerstaan. Ook uit suikerriet, rijste- of tarwestro en bamboe kunnen vezels voor papier gewonnen worden. Vuistregel is: Hoe langer de vezel, hoe beter de kwaliteit van het papier.
Productie van handgeschept papier
Kenmerken van papier:
De fabricagerichting: Het fabricageproces op de papierbaan kan de vezels waarvan het papier gemaakt is een bepaalde richting geven, hierdoor ontstaat verschillend gedrag afhankelijk van de richting van het papier. De machinerichting is stijver en makkelijker te buigen terwijl de dwarsrichting minders stijf is maar makkelijker kreukt.
De oppervlakten: de oppervlakte van het papier dat in contact was met het metaalgaas van de baan heeft een andere structuur dan het oppervlakte dat in contact stond met het vilten bed. Het metaalgaas kan men bv. Als de indruk van draden blijven zien.
Het watermerk: Door de toevoeging van een vorm gemaakt van metaaldraad aan het metaalgaas van de lopende band, of aan de zeef van de schepvorm, kan men een indruk achterlaten in de papierpulp. Deze indruk blijft zichtbaar in het papier als men door het papier kijkt.
De vezel: Het gevoel van het oppervlak van het papier. De vezel is ook zichtbaar in de scheur van het papier. Moeilijk te bepalen en vaak een persoonlijke beoordeling.
De structuur of doorzichtbaarheid: Als men door het papier heen kijkt kan men aan een vlokvormige structuur niet-uniforme vezels herkennen en aan een vervaagde structuur herkend men uniforme vezels.
De hand: Papier heeft een goede hand als de dikte toeneemt in verhouding tot de massa per oppervlakte eenheid.
Opdikkend papier: Papier dat onverwerkt uit de machine komt of dik papier of absorberend drukpapier met een goede hand (zoals veel gebruikt in paperbacks).
Glans: Papier wordt glanzend gemaakt door de samenstelling (door bv. Specifieke vulstoffen) en door het proces van kalanderen.
Formaat: Als de lange zijde van een document verticaal staat spreken we van een staand formaat, portrait in het Engels, ook wel a la francaise genoemd. Als de lange zijde van een document horizontaal staat spreken we van een liggend formaat, landscape in het Engels, of a l’italienne.
ook: standaard formaten van A0 tot A5.
Voorbeeld in het NSM: Zeefdruk van de Lage der Aa.
Gevoeligheden van papier:
Papier en producten gemaakt van papier zijn gevoelig voor verschillende soorten van schade. Deze schade valt uiteen in verschillende categorieën.
Chemische schade: Kan veroorzaakt worden door de gebruikte grondstoffen tijdens het productieproces of door externe factoren zoals klimaat en milieu en aangebrachte materialen zoals inkten. Ook brandschade is een chemische schade. Een ander veel voorkomend voorbeeld van chemische schade is verzuring. Verzuring wordt veroorzaakt door korte vezels, toegevoegde zuren en milieu van de opslag. Verzuring maakt het papier bros en breekbaar. Ook zorgt het voor verkleuringen van crème/geel tot donkerbruin.
Voorbeeld in het NSM: Eemswerken, Potloodtekening
Papier gefabriceert tussen 1850 en 1950 is erg gevoelig voor verzuring. Zuren tasten de celulose in het papier aan, waardoor het papier geel word en makelijk verbrokkeld. Foto afkomstig uit de “Schadeatlas Archieven”.
Mechanische schade: mechanische schade ontstaat door gebruik, verkeerde berging of geweld (oorlog). Voorbeelden zijn rafelranden en mechanische verkleving. Ook krullen en ezelsoren en scheuren zijn vormen van mechanische schade. Papier kan ook breken als het regelmatig op dezelfde manier word gevouwen.
Voorbeeld in het NSM: Tabak in papieren verpakking.
Plaagschade: Plaagschade kan veroorzaakt worden door insecten zoals de houtworm, het zilvervisje, luizen, motten en kevertjes. De schade kan ook worden veroorzaakt door knaagdieren zoals ratten en muizen. Een combinatie van hoge temperatuur en luchtvochtigheid en een vervuilde omgeving trekt veel plaagdieren aan.
Schade door houtworm in een boek.
Vochtschade: Gezond papier heeft een vochtgehalte van ongeveer 6%. Papier neemt vocht op uit de omgeving. Als het klimaat waarin papieren voorwerpen bewaard worden te vochtig is kan dat tot verschillende soorten schade leiden. Zorg voor een RV van tussen de 45 en 65% en houdt de temperaturen tussen de 10 en 20 graden celcius. Dit kunnen vlekken en verkleuring zijn, veroorzaakt door het uitlopen van inkt onder de invloed van water, plekken waar het papier is ‘schoongespoeld’ en plekken waar vuil zich heeft verzamelt als gevolg van de capillaire werking van papier. We spreken van vervilting als het papier onder invloed van vochtschade zo gedegradeerd is dat het aanvoelt als vilt. Schimmels zijn een veel voorkomende vorm van schade. Schimmels leven van het cellulose dat in papier zit en gedijen het best op vochtig enigszins zuur papier. 19de eeuws houthoudend papier afkomstig van pulp van het mechanisch proces is dus niet alleen extra gevoelig voor verzuring maar ook voor schimmels.
Vervuiling: Papier kan verstoffen. Het neemt stofdeeltjes op tussen de vezels van het papier waardoor het papier grijs wordt en ook brosser en brozer kan worden.
Voorbeeld in het NSM: Tabak in papieren verpakking.
Lichtschade: Tekening, schilderingen en teksten op papier kunnen onder de invloed van licht verbleken. Bewaar papieren voorwerpen in het depot daarom in het donker, als men ze tentoon steld houd het licht dan onder de 50 lux.
Literatuur:
Meer over vormen van schade aan papieren voorwerpen en boeken kan men vinden in: schadeatlas_archieven.
Een goede samenvatting over behoud en beheer van papiercollecties vind men in: Advice sheet. Caring for papercollections in museums. Museum Galleries Scotland of in Verzeker de bewaring. aflevering_papier.
Bodewescollectiebeheer 